Zespół Stresu Pourazowego powstaje jako opóźniona lub/i przedłużona reakcja na stresujące wydarzenie lub sytuację (krótko- lub długotrwałe) o charakterze wyjątkowo zagrażającym lub katastrofalnym, które mogłoby prawie dla każdego stanowić głęboko przejmujące nieszczęście (np. klęska żywiołowa lub spowodowana przez człowieka, wojna, poważny wypadek, obecność przy czyjejś gwałtownej śmierci lub torturach, atakach terroryzmu, gwałtu czy innego przestępstwa).
Typowe objawy obejmują epizody powtarzającego się przeżywania na nowo w natrętnych wspomnieniach (reminenscencje) lub w snach, które występują wraz z poczuciem odrętwienia i otępienia uczuciowego, odizolowania od innych ludzi, niereagowaniu na otoczenie oraz unikaniem działań i sytuacji, które mogłyby przypominać przeżyty uraz.
PTSD pojawi się u około 20% osób po przeżyciu traumatycznym. Narażenie na czynniki traumatyczne jest wyższe u mężczyzn niż u kobiet. Jednak to kobiety są bardziej podatne na wystąpienie PTSD. Warto wiedzieć, że zespół stresu pourazowego może wystąpić u członków rodzin i osób bliskich poszkodowanego w wyniku zdarzenia traumatycznego. Taka traumatyzacja wtórna może rozwinąć się np. u żon weteranów wojennych, zmagających się z PTSD, czy też świadków morderstwa.
Pospolite są obawy przed wspomnieniami, przypominającymi uraz oraz ich unikanie.
Mogą pojawiać się ostre, dramatyczne wybuchy strachu, paniki lub agresji, wyzwalane przez bodźce, powodujące nagłe przypomnienie sobie (lub przeżycie na nowo) sytuacji urazowej.
Zazwyczaj występuje stan nadmiernego pobudzenia układu autonomicznego ze wzmożonym stanem czuwania, wzmożonym odruchem orientacyjnym oraz bezsennością. Z tymi objawami często współwystępuje lęk i depresja. Nierzadko występują też myśli samobójcze. Dodatkowym czynnikiem wikłającym obraz poszkodowanego bywa nadużywanie alkoholu lub leków.
Początek zaburzenia ujawnia się po okresie utajenia, które może trwać od kilku tygodni do kilku miesięcy po urazie (ale rzadko przekracza 6 miesięcy). Ma przebieg falujący, zmienny i w większości przypadków objawy ustępują całkowicie. U niewielkiego odsetka osób zaburzenie może wykazywać przebieg przewlekły, wieloletni, z przejściem w trwałą zmianę osobowości.
Podsumowując objawy PTSD, zwykle rozpoczynają się one po około trzech miesiącach od wydarzenia traumatycznego. Uważa się, że mogą wystąpić nawet do pół roku od traumy w dowolnym okresie. Rozpoznanie ostrego PTSD można postawić, jeśli objawy ostrej reakcji stresowej utrzymują się powyżej miesiąca; PTSD przewlekłego po upływie trzech miesięcy trwania objawów.
Objawy tego rodzaju mogą się utrzymywać przez wiele miesięcy lub lat.
Do charakterystycznych cech zespołu zaliczamy:
– ponowne przeżywanie – „reminiscencje” – wydarzenia traumatycznego (nagłe, okresowe natrętne wspomnienia wydarzenia („flashbacks”), koszmary senne);
– unikanie wszystkiego, co mogłoby przypomnieć traumę lub reakcja odrętwienia na te czynniki (np. miejsca, przedmioty, zapachy, osoby, zachowania);
– niezdolność przypomnienia sobie wydarzenia lub ograniczony zakres przeżywania emocji;
– unikanie rozmyślań i rozmów na temat wydarzenia;
– uporczywe objawy pobudzenia układu autonomicznego (np. nadmierna czujność, bezsenność, nasilona reakcja przestrachu, wybuchy złości, rozdrażnienie).
Poszkodowany traci zainteresowanie pracą. Nie angażuje się tak bardzo w życie rodzinne, towarzyskie i zawodowe, w porównaniu z okresem przed doświadczeniem traumy. Doświadcza wyobcowania i osamotnienia. Towarzyszy mu pesymizm i odczuwanie braku perspektyw na przyszłość.
U niektórych osób poszkodowanych występują także objawy somatyczne, jak dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego, układu krążenia oraz bóle głowy, co może utrudniać postawienie trafnej diagnozy i opóźnić wdrożenie właściwej pomocy.
Z PTSD mogą współwystępować objawy depresyjne, psychotyczne, lękowe i impulsywne. Ponadto zwiększa się ryzyko popadania w uzależnienia. Przykładowo u mężczyzn częściej notuje się nadużywanie i uzależnienie alkoholowe.
Uważa się, że do pełnej równowagi zdrowotnej po PTSD wraca około 30% osób, u około 60% obserwuje się częściową poprawę, a u 10% stan nie ulega zmianie lub nawet się pogarsza. Około 20% pacjentów z PTSD dokonuje prób samobójczych. Gorsze rokowanie występuje w przypadku przewlekłego PTSD, dlatego też istotna jest interwencja kryzysowa już na miejscu zdarzenia traumatycznego oraz zidentyfikowanie tych poszkodowanych, którzy są zagrożeni wystąpieniem PTSD (m.in. ciężkość zdarzenia, obecność objawów dysocjacyjnych).
Pomoc i terapia
Fundamentalne znaczenie w skutecznym radzeniu sobie z ostrą reakcją na stres i zespołem stresu pourazowego ma interwencja kryzysowa na miejscu zdarzenia. Pomoc powinna być dostosowana do potrzeb, a więc objawów oraz współwystępujących zaburzeń psychicznych i somatycznych. W przypadku skrajnie nasilonych „retrospektywnych przebłysków”, depresji, tendencji samobójczych, nadużywania środków psychoaktywnych, zachowań gwałtownych, lęku – należy wziąć pod uwagę konieczność hospitalizacji.
Leczenie PTSD polega na wdrożeniu psychoterapii i stosowaniu leków łagodzących objawy utrudniające prowadzenie psychoterapii. Preferowaną metodą psychoterapii jest poznawczo-behawioralna, techniki przedłużonej ekspozycji na lęk, techniki opanowywania lęku oraz terapie humanistyczne. Każda z technik powinna zostać wdrożona w odpowiednim momencie i porządku.
Do leków, które mogą okazać się przydatne zaliczamy przeciwdepresyjne, przeciwlękowe i stabilizujące nastrój. Zaleca się łączenie selektywnych inhibitorów zwrotnego wychwytu serotoniny (np. sertalina) z terapią poznawczo-behawioralną. Bezcenne jest także wsparcie bliskich osób i udział w grupach wsparcia.
